Kua kōrerohia i tēnei whārangi:

Ngā peka e toru o te kāwanatanga

E toru ngā peka o te kāwanatanga i Aotearoa:

  • Te Rūnanga Hanga Ture (te Pāremata)
  • Te Taha Whakarae (te Kāwanatanga)
  • Te Taha Kōti (ngā Kōti)

Ka mahi tahi ngā kaupeka tētahi ki tētahi, heoi he motuhake tonu ia kaupeka. Ko te tikanga o tēnei hanga, kia kaua e kaha rawa tētahi kaupeka o te kāwanatanga.

He āwhina kei te kiriata o raro iho nei hei whakamārama i te rerekētanga i waenga i te Pāremata me te Kāwanatanga.

Te kapetuhi ataata available for Huaki Kati
Te Pāremata me te Kāwanatanga: He aha te Rerekētanga?

Te Kaikōrero: Hei āwhina kia mārama ki te rerekētanga i waenga i ngā mahi a te Pāremata me te Kāwanatanga, me tīmata ki tētahi paku tirohanga whānui o te āhua o te whakahaerenga o Aotearoa.

I raro i te pūnaha turepapa a Aotearoa, kua wehea ngā mana whakahaere ā-motu ki ngā peka e toru, ko: te Taha Whakature, te Taha Whakahaere me te Taha Kōti. Nō ēnei peka whai mana e toru te haepapa ki te waihanga, ki te whakatinana, ki te whakamāori hoki i ngā ture e whakahaere nei i tō tātou whenua.

Ko te Pāremata te mana whakature matua, ā, nōna te haepapa ki te waihanga ture.

Kua waihangahia te Pāremata ki te Whare Rūnanga me te Karauna, e whakakanohiatia ana, i te nuinga o te wā, e te Kāwana-Tianara.

Ko tā te Kāwanatanga, he whakatau i ngā kaupapa here me te whakatinana i ngā ture i ngā mahi whakahaere i te motu o ia rā.

Hei whakakapinga, ko tā te Taha Kōti, he whakamāori, he whakahāngai hoki i ngā ture i ngā kōti.

He paku tirohanga whānui tēnei i te pūnaha whānui, nā, ināianei, kia paku hōhonu ake te ruku ki te āhua o te Pāremata me te Kāwanatanga.

I muri i tētahi pōtihanga, ka tū ia kaitono i riro ai i a ia tētahi tūru, i uru atu rānei i te rārangi o tana pāti, hei mema mō te Pāremata. Ko te pāti, ko te rōpū rānei o ngā pāti, kei a rātou te nuinga o ngā tūru i te pāremata, ko rātou te Kāwanatanga, e whai wāhi atu ana te Pirimia, te Pirimia Tuarua me te takiwā hoki o te 30 Minita.

Ko tā te Pirimia, he ārahi i te Kāwanatanga, ā, ko tā ngā Minita me ngā manatū e hāngai ana, he whakahaere i ngā mahi o tētahi rāngai whāiti, pērā i ngā tini a Tangaroa me te hauora.

Hui katoa, nō rātou te haepapa ki te ārahi i te motu, ki te whakatau hoki i ngā whakatau mō ngā mea pērā i te kohinga me te whakapaunga o ngā tāke.

Nā, ahakoa e whai wāhi ana ngā kaitono katoa i tū ai hei MP ki te Pāremata i muri i ngā hua o te pōtihanga, he tīpakonga iti noa tērā ka eke ki te Kāwanatanga.

Ko te mahi matua a te Pāremata, he whakatau i ngā ture e whakahaere nei i tētahi whenua, e nui nei pea ngā pānga ki ā tātou mahi o ia rā.

Kia pēnei, ka ārahi te Pāremata i ngā pire e whakatakina ana e ngā Minita me ngā MP mā roto i ngā pae maha e arohaehaetia ai ērā i mua i te whakaturehanga o ērā e te Whare Rūnanga me te Kāwana-Tianara.

Ka mahia te nuinga o ngā mahi a te Pāremata i ngā Komiti Whiriwhiri, e āta mātai ai ngā MP i ngā take, i ngā ture rānei kua tāpaetia. Ka rongo hoki rātou i ngā whakaaro o te marea i mua i te pūrongo atu ki te Whare Rūnanga.

I te Pāremata, e kīia ana te pāti nui katoa i waho atu i te Kāwanatanga ko te Āpitihana.

Ko tā rātou, he tohe i ngā whakatau a te Kāwanatanga me te arohaehae i ana kaupapa here, i ana mahi, i tana whakapaunga pūtea hoki.

Whakamahi ai te Pāremana i ana pūnaha hihira, whakataurite hoki kia mōhio pū ko tā te Kāwanatanga mahi hei painga mō ngā tāngata o Aotearoa

Kia mahara ake, hei māngai te Pāremata mōu, ā, e nui ana ngā ara e tukua ai ō kōrero e koe.

Ka wātea koe ki te peka mai ki a mātou i a mātou e tāpoi haere ana, ki te mātakitaki i tētahi Komiti Whiriwhiri, i te Whare Rūnanga rānei i a rātou e mahi ana i ā rātou mahi.

Kia whai pārongo atu anō, kia rongo rānei i ētahi atu kōrero mō te Pāremata me te Kāwanatanga i Aotearoa, peka atu ki www.parliament.nz
Kati

Te Rūnanga Hanga Ture (Te Pāremata)

Ko Te Rūnanga Hanga Ture, e kīia nei hoki ko te Pāremata, te hononga o Te Whare Rūnanga me te Upoko o te Kāwanatanga. Ko tāna mahi matua he whakatau i ā tātou ture.

Ko ngā mahi a Te Rūnanga Hanga Ture ko te:

  • Te whakakanohi i te iwi o Aotearoa.
  • Te whakarite mai i tētahi kāwanatanga mā tātau.
  • Te here i te Kāwanatanga kia noho takohanga mō āna whakataunga.
  • Te whakaae, te aroturuki me te arotake i ngā whakapaunga pūtea kāwanatanga.
  • Te waihanga ture hou, te whakahou i ngā ture o te wā.

Ngā tūru Māori i te pāremata

E whitu ngā tūru mō ngā rohe Māori i te pāremata. He mea pōti e ngāi Māori i whiriwhiri kia pōti i te rārangi Māori i te Pōtitanga Whānui. Ko Tā Apirana Ngata rātou ko Tā Māui Pōmare, ko Iriaka Rātana, ko Matiu Rata ētahi o ngā rangatira rongonui i noho ki ngā tūru Māori i te pāremata.

Ka wātea a ngāi Māori ki te whiriwhiri ki te rēhita ki te Rārangi Māori, ki te Rārangi Whānui rānei. Mā tō whiringa rārangi pea e panoni ai i te tapeke o ngā tūru Māori i te pāremata. Ki te nui ake ngā tāngata i te Rārangi Māori, ka nui ake ngā tūru Māori.

He pārongo anō mō te orokohanga o ngā tūru Māori i te pae tukutuku a te Pāremata.

Te Taha Whakarae (Te Kāwanatanga)

Ko te Taha Whakarae te Kāwanatanga kua pōtihia i te rā, i waenga hoki i ngā pekanga kāwanatanga katoa. E whai wāhi atu ana ki tēnei te Pirimia me ngā Minita e ārahi ana i ngā wāhanga rerekē, pērā i te Hauora me te Mātauranga. Ahu ai te nuinga o ngā Minita i te Rūnanga o te Kāwanatanga.

Ko te pāti tōrangapū, ko ngā pāti tōrangapū rānei e nui ake ana ōna tūru tērā e tū ana hei Taha Whakarae. Ki te mahi tahi ngā pāti tōrangapū e maha katoa ai ngā tūru, e kīia ana tērā he ‘Kāwanatanga haumi’.

Ko tā te Kāwanatanga he:

  • Waihanga i ngā kaupapa here me ngā mahere.
  • Whakatau i tā te Kāwanatanga tahua.
  • Tāpae i ngā ture mā te tuhi i ētahi pire (e whakatauria ana mā te tukanga o raro iho).
  • Whakapāho ōkawa i ngā ture hou.
  • Whakatinana i te ture.
  • Whakahaere, he tohutohu hoki i ngā tari Kāwanatanga.

Te Taha Kōti (Ngā Kōti)

E whai wāhi ana hoki ki tēnei peka o te kāwanatanga ngā tiati me ngā āpiha kōti katoa. Ko te upoko o Te Taha Kōti Te Tumu Whakawā o Aotearoa.

Ka whakamāori, ka whakahāngai hoki ngā tiati me ō tātou kōti i te ture ka rongo ana, ka whakatau ana hoki i ngā kēhi. E motuhake ana Te Taha Kōti i ērā atu peka, ka mutu, he āwhina i roto i tēnei motuhaketanga e tiakina ai ō tātou mōtika tangata. Ka kopoua e te Kāwana-Tianara ngā tiati me ngā āpiha kōti katoa nā runga i te tūtohua o rātou e te Rōia Matua.

E whā ngā papa matua o te pūnaha kōti. He tūranga rerekē tō ia kōti.

Court structure diagram showing Te Kōti-ā-Rohe (Te Kōti Taiohi, Te Kōti Whanau) at bottom, Te Kōti Matua, Te Kōti Pira, Te Kōti Mana Nui. Te Kooti Whenua Māori and Te Kooti Pira Māori, Te Kōti Taiao, Te Ratonga Ahumana Taimahi, Te Kōti Take Mahi to side.

Te waihanga ture

He tukanga ōkawa i roto i te pāremata mō te waihanga me te whakatika i ngā ture. E whai wāhi atu ana ngā rōpū rerekē, tae atu ki te marea.

Diagram showing progress of new laws through parliament from Te Whakatakinga to Te Pānuitanga Tuatahi to Te Komiti Whiriwhiri to Te Pānuitanga Tuarua to Te Komiti o Te Whare Whānui to Te Pānui Tuatoru to Te Whakaaetanga a te Karauna and He Ture.

Next in Te kāwanatanga me te pōti