Te whakahaere i te āwangawanga me te hēmanawa

He aha au e āwangawanga nei, e hēmanawa nei i ngā wā katoa?

E hia kē nei ngā take nā reira tātou ka rongo i te āwangawanga me te hēmanawa i ngā whakamātautau, ngā whanaungatanga, ngā tohe ā-whānau, te moni, te aha atu, te aha atu. He nui ngā aupiki me ngā auheke i te ao e noho nei tātou. Heoi anō, ahakoa ka pērā i ētahi wā, kāore e pai kia rangona ēnei āhuatanga i ngā wā katoa.      

Nō reira, ki te kore koe e mōhio ki te wā whakamutunga i tau ai tō mauri, tēnā pea kua tae ki te wā me āta titiro koe ki ngā take e pōkaikaha nei koe. Nā te mea, ki te mōhio koe ki ngā take nā reira koe ka āwangawanga, ka hēmanawa hoki, tēnā pea ka taea e koe te whakamāmā ēnei āhuatanga. 

Ka taea e au ōku kare ā-roto te whakahaere kia pai ake ai taku oranga?

Āe rā, ka taea. He tikanga whakatau i te āwangawanga me te hēmanawatanga e āhei ana te ako. Otirā, ehara i te mea mā ēnā tikanga e tau ai te katoa o ngā taumahtanga e pēhi nei i a koe  (koinei te ao e noho nei tātou). Heoi anō kia mārama koe ki te takenga mai o te āwangawanga me te hēmanawatanga, me te mōhio hoki ka aha koe i taua wā tonu, ka pai ake tō whakahaere i ngā pānga ki a koe.

Kia maumaharatia, e rua ngā pānga nā reira ka āwangawnaga, ka hēmanawa hoki te tangata:

• Ngā take ā-roto - koinei ngā āhuatanga ka taea e koe te whakahaere kia māmā iho ai ngā taumahatanga i tō ao, i ōu kare ā-roto hoki. Ko ngā taumatanga o tētahi whakamātautau uaua rānei; i ōu whanonga rānei ka puta mai i ētahi tūāhuatanga; i tō ake oranga tīnana, oranga hinengaro anō hoki.
• Ngā take ō waho - koinei ngā āhuatanga tē taea e koe te whakahaere pērā i tētahi kiritaki pukuriri i tō mahi rānei, i te pānga o tētahi mate ki tētahi o te whānau rānei, te mate urutā ā-ao rānei.

Anei tētahi tino kōrero nā tētahi tino kaitito hei āwhina:

"Ki te kore koe e rata ki tētahi āhuatanga, tēnā panonitia. Ki te kore e taea, panonitia tō waiaro." (nā Maya Angelou, he kaitito ruri nō America).

E kī ana te kōrero nei mehemea, ki ōu whakaaro, kei te whakangongotia koe e ōu hoa rānei, kāore rānei e pai ki a koe āu mahi i te kura, tāu rangahau mātauranga matua rānei inātata nei - me whai mōhiotanga ki ngā panonitanga e tika ana kia pai ake ai ēnei tūāhua. Tēnā pea kāore ōu hoa i te mōhio e pērā ana rātou, kātahi koe ka kōrero ki a rātou, mea rawa ake, ka whakapāha rātou ki a koe. Mehemea kāore koe i te eke ki ngā taumata o te mahi inātata nei, kimihia tētahi huarahi hei whakatika i taua āhuatanga. Ka tutuki pea mā te kōrero tahi me tō kaiako, tō kaiwhakahaere rānei.

Ka mutu, mehemea ka pā atu tētahi tūāhua tē taea e koe te whakahaere, pērā i te whakakorenga o tētahi hararei ōu, ka mate rānei koe ki te hūnuku atu i tō wharenoho rānei, kei noho koe ka kawe i ngā taumahatanga o te ao ki ōu pokohiwi. Mehemea ka whakakorengia tō hararei, tēnā, whakapaua te moni ki kaupapa kē. Mehemea ka kitea e koe tētahi wharenoho hou ka pātata ake koe ki te mahi, ka pai rānei te noho tahi rānei ki ōu hoa

Te karo i te āwangawanga me te hēmanawa i te pānga mai o tangata kē

Ahakoa e aroha ana tātou ki ō tātou whānau me ō tātou hoa, he wā ōna ko rātou te take ka āwangawanga, ka hēmanawa hoki tātou. Mēnā e pokea ana rātou me ō rātou ake raru, kei te tūkinotia rānei tātou e rātou, ehara i te mea ka māmā te karo i te mamae ka rangona i ēnei tūāhuatanga ō rātou. He mea patu i te mauri.   

Nō reira e rua ngā huarahi hei whai māu ki te hua mai tēnei āhuatanga

Whakapā atu ki a rātou ka kōrero tahi ai. Heoi anō, whāia tētahi huarahi whaimana, arā, kia kore ai rātou e rongo i te whakawāngia o ō rātou  whanonga (kāore pea rātou i te mōhio e pēnei ana rātou). Ka tīmata pea mā te ui e pēhea ana rātou, e taumaha ana rānei rātou i tēnei wā. Kātahi ka whakamārama ki a rātou ōu kare ā-roto me ngā kōrero ‘mōu anō’ arā, ngā tauākī e whakamahi ana i te kupu ‘au’ kaua ki ngā tauākī e whakamahi ana i te kupu ‘koe’ kia kore ai rātou e whakaaro kei te whakawā koe i a rātou.

‘I pāpōuri ahau i te korenga ōu i whakahoki kōrero mai ki a au inatahirā. Kāore au i mōhio he aha koe i pēnā ai.’

Ko te kōwhiringa tuarua mōu anake, mēnā kāore koe i te tino mōhio ki te  tangata, kāore rānei koe i te hiahia ki te whakapā atu ki te tangata (pērā i tētahi hoamahi, i tētahi ākonga i tō akomanga rānei). Ka uaua i ētahi wā engari kei pāpōuri, tukua te mamae ki rāhaki. Ehara i te mea kei a koe te tikanga mō ngā kare ā-roto o tangata kē me ā rātou mahi hoki. I te nuinga o te wā he mea  ahu mai ai i ngā āhuatanga o ō rātou ake ao.  

E rima ngā huarahi hei whakatau i te āwangawanga me te hēmanawatanga

1. Kia mataara ki ngā take e toko ake ai te āwangawanga me te hēmanawa i a koe, ā, me whakarite mahere hei whakakaha i a koe ina tūpono aua āhuatanga.
2. Me tiaki koe i a koe anō mā te whakakorikori i tō tinana (ka hīkoi mō te toru tekau miniti kia miria koe e te hau), me whai wā hoki ki te moe me te kai i ngā kai hauora (mō te nuinga o te wā)
3. Kōrero atu ki tētahi tangata e whakapono ana koe ka noho matatapu āu kōrero.  Māu, otirā mā kōrua ka māmā ake ai.
4. Ahakoa pūoro mai, whakatau mauri mai; te kōrero tahi me tō hoa rānei, me whai wāhi koe ki te mahi i ngā mahi e rata ana koe.
5. I a koe ka rongo i te āwangawanga me tahuri koe ki te whakamahi rautaki whakatau mauri pērā i te whakaharatau i te ihomatuatanga, te whakahaere i tō hā, te tuhituhi i rō pukapuka pitopito kōrero rānei. 

Ngā paetukutuku whai pānga

Anxiety NZ - He rauemi hei āwhina i a koe anō me ētahi kōrero whaiaro mō ngā tāngata kua pāngia e te āwangawangatanga.

Beyond Blue - Tekau ngā rautaki hei āwhina i a koe ki te whakahaere i te āwangawangatanga. 

Health Navigator - He tīwhiri hei whakatau i te āwangawangatanga.

Youthline - He tino tīwhiri hei whakahaere i ngā tohe ka hua mai i waenganui i ngā whānau me ngā hoa.