Te oranga tinana

Mehemea, kātahi anō koe ka hūnuku i tō kāinga, me whakaaro ake ki te whakarite tākuta ā-hapori, e karangahia ana hoki he GP (he tākuta arowhānui). Kimihia tētahi tākuta (GP) e tata ana ki a koe i Healthpoint, waea atu rānei ki Healthline i 0800 611 116.   

Kāore he utu ki te whakauru atu. Ko te painga nui, ka iti ake te utu ki te mate koe ki te haere kia kite i tētahi tākuta. Mā te whare tākuta kua urua nei e koe e pupuri ō pūrongo hauora, ā, e taea ana e koe te tono i ngā wā o te pīrangitia. 

Mehemea kei tētahi whare wānanga, kei tētahi kuratini rānei koe, arā ētahi whare hauora kei runga tonu i ōna papa, mā rātou ētahi ratonga hauora ki ngā ākonga mō te utu iti. 

Mā tētahi Kāri Ratonga Hapori koutou ko tō whānau e āwhina ki te pīkau i ētahi o ngā utu hauora, pēnei i ngā utu mō te haere ki te tākuta me ngā whakahau rongoā. Arā ētahi pārongo anō, me te kite mehemea e māraurau ana koe, i te paetukutuku a Work and Income. 

Ki te pīrangi kupu āwhina, pārongo rānei koe, waea atu ki Healthline, ahakoa te wā, kāore nei hoki he utu, i 0800 611 116. E whakahaerehia ana a Healthline e ētahi nēhi, manapou tata, kaitohu hauora tautōhito, ā, mā rātou koe e tohutohu ki te kite koe i tētahi mea e hē ana. 

I te wā o te ohotata, waea atu ki 111. 

Ko te tiaki niho kua utua ki te tahua tūmatanui, e wātea ana ki a koe kia eke rā anō ki te 18 tau te pakeke. Ā tua atu, māu tonu te utu hei pīkau, i tētahi wāhi tūmataiti. I ētahi wā, ka pīkauria ētahi o te utu o ngā ratonga, arā, mehemea he Kāri Ratonga Hapori tāu, ka tonoa rānei mā ACC. 

Mehemea e hapū ana koe, kua riro rānei māu tētahi tamaiti e tiaki, arā ētahi pārongo mō ngā ratonga tautoko, ētahi kupu āwhina, rauemi hoki kei te paetukutuku a te Manatū Hauora. Ko ētahi pārongo mō te hauora me te oranga o te tamariki, ka kitea hoki i te paetukutuku Kids Health, i te paetukutuku Plunket, mā te waea rānei ki te Plunket Line i 0800 933 922. 

Arā noa atu ētahi whiringa ārai hapūtanga, e pāpaku ana, e kore ana rānei te utu i Aotearoa, mō te hunga e māraurau ana ki te whiwhi ratonga hauora mā te tahua tūmatanui. Ko ngā ratonga ui hauora, tohuora hoki ērā. Kei te paetukutuku a Family Planning ngā taipitopito mō te utu o ngā ārai hapūtanga kua whai pūtea āwhina. 

Kia mōhio koe ki ngā pai me ngā kino o ia momo ārai hapūtanga, ā, kua whiwhi koe i te āraitanga e tika ana mōu. Hei tauira, ko te pire, ko te kuhi ārai rānei hei ārai i te hapūtanga, engari e kore e ārai i ngā mate paipai (STI). Kei te paetukutuku a Family Planning ētahi pārongo mō ngā momo āraitanga hei toro māu.  

E noho wātea ana hoki a Family Planning ki te tuku kupu āwhina, kia torona rānei, me te aha, ka noho matatapu. Kāore hoki he utu, mehemea kei raro i te 22 tau tō pakeke

 Ko te nuinga o ngā mate paipai (STIs) e māmā ana te rongoāhia, te auaki, te whakamatua rānei. Ko ētahi, kāore ōna tohumate, nō reira, me whai kia mātaihia koe, e maru ai koe me tō hoa ai, ō hoa ai rānei.  

Mehemea e mahimahi ana koe, whāia kia mātaihia putupututia koe mō ngā mate paipai! Hei tīmatanga, tirohia a Familiy Planning, mō āhea, ki hea hoki whakamātauria ai mō te STI, heoi anō, arā noa atu ngā ratonga e wātea ana puta kau i te motu.  

 Ki te tūpono hapū, arā ētahi whiringa hei whakaaroaro mai māu. 

Ka pupū ake ētahi kare ā-roto rerekē i te tūpono hapū, me ētahi āhuatanga kāore anō kia whakaaroarotia. He māori noa te rongo i te anipā, i te wehi, i te kore mōhio rānei me aha. Kia kōrero koe ki tētahi e whakaponotia ana e koe, ki tō tākuta, ki tētahi ngaio hauora rānei. Ko te whakatipu tamaiti, he utanga mauroa, nō reira, he mea nui te wānanga i ō kawatau me ō kare ā-roto me tētahi kāore nei e whakawā i a koe.   

Kei te paetukutuku a Health Navigator tētahi aratohu whakamōhiohio mō ō whiringa hapūtanga. Kei Family Planning hoki tētahi wāhanga whaihua mō te hapūtanga i tā rātou paetukutuku. 

Arā noa atu ngā whiringa e kori auau ai koe, pēnei i te hākinakina, i te mahi i ngā tūranga mahi whakakori tinana, te hīkoi haere rānei i tō paekiritata. Ki te kore koe e waia ki te kori tinana, tīmata ake ki te wāhi māmā. Ka hīkoi pea ki te tūnga pahi e matara ake ana i te tūnga e taunga kē nei koe. Whakaarotia ake ētahi āhuatanga hei whakahihiko i a koe, pēnei i te whakamahi taupānga hei tatau i ō hīkoitanga. Ka mahara hoki pea koe ki te whakauru ki tētahi whare kori, ki te whai rānei i tētahi hōtaka, pēnei i Outward Bound, i Spirit of Adventure rānei. Me te aha, e taea ana hoki ētahi karahipi mō aua hōtaka e rua.

Me whai kia rawaka tō moe i ia rā. Mehemea e riterite ana te rongohia o te ruha, ka oho ake ana koe, ka haere rānei ngā rā, ā, kua kore haere tō āhei ki te āta mahi, he tohu pea tērā me whai kia panoni i ētahi āhuatanga. Kei te paetukutuku The Small Steps tētahi aromatawai me ētahi kupu āwhina mō te whai kia au te moe. 

Me whai kai taiora, kai tautika koe, mehemea e taea ana. Kia mōhio koe ki te āhua o te kai tautika, ahakoa ō herenga kai. Arā, ko te whai tēnā i ngā taiora e tika ana mō tō tinana. Mō ētahi kōrero anō, torona te paetukutuku a te Manatū Hauora.  

Arā ētahi huarahi rerekē e hauora ake ai tō kai, engari e paingia ai hoki e koe. Anei ētahi rautaki utu-iti: 

• te hokorahi 
• te hokohoko i ngā toa whakatipu hua o tō haukāinga 
• te whakamahere i tō rārangi kai, kia hāngai ai ki ngā whakahekenga utu o te wiki.  
• te whakarite kai e hāngai ana ki ngā hua makuru o te kaupeka o te tau.  
• te toro i ngā māra kai o te hapori  
• te tohatoha i ngā kawenga mahi kai me ngā tāngata i tō whare  
• te toro i te pātaka kai o tō haukāinga. 

Whakaritea tōmuatia hoki ō kai, kia penapena wā, kia kore ai hoki e mate ki te hoko ō rangaranga. Āta whakamahia ō kai whakauru: whakaarotia he aha ngā kai e taea ana te whakamahi anō i ritenga kai kē, he aha rānei ngā kai e pai ana te whakatio mō tētahi wā anō. 

He pai hoki kia ako ki te pānui i ngā tapanga kai, e mōhio pū ai koe he aha tāu e kai nā. Kei Health Navigator hoki tētahi aratohu whaihua